Parafia Ewangelicko-Augsburska w Żyrardowie

---

Historia

Początek osadnictwa ewangelickiego na Mazowszu

W XVIII wieku na Mazowszu zainicjowano osadnictwo protestanckie, które znacząco wpłynęło na rozwój regionu. W 1759 roku została założona osada Troszyn Niemiecki, równocześnie zakładano kolonie ewangelickie w rejonie Gąbina. Ważnym krokiem było wprowadzenie dekretu z dnia 28 lipca 1796, który doprowadził do kasaty dóbr duchownych oraz królewskich, przekazując je na rzecz skarbu pruskiego. Nowi właściciele majątków zostali zobowiązani do przyjęcia osadników, co stało się początkiem intensywnej kolonizacji, która trwała aż do lat trzydziestych XIX wieku.

Mieszkańcy, głównie pochodzący z Pomorza, Wielkopolski, Śląska, Badenii, Hesji i Wittenbergi, byli zazwyczaj wyznawcami luterańskimi, z niewielką ilością reformowanych oraz mennonitów. Ich życie religijne odbywało się w obrębie własnych osad, gdzie budowano domy modlitwy, w których w każdą niedzielę miały miejsce nabożeństwa prowadzone przez kantora, a w dniach powszednich pełniły one funkcję szkoły. Kościół katolicki w tym czasie sprawował administrację duchową, co prowadziło do konfliktów w zakresie sakramentów, takich jak chrzty, śluby czy pogrzeby. Najbliżej położona parafia ewangelicka znajdowała się w Węgrowie.

W 1775 roku powstał pierwszy kościół ewangelicki w zachodniej części Mazowsza w Iłowie, a parafia została erygowana w 1782 roku przez kasztelana Adama Lasockiego, który obiecał wsparcie finansowe na jej działalność. Zorganizowano kancelarię parafialną, szkołę i cmentarz. Na początku XIX wieku struktura parafii objęła całą południowo-zachodnią część Mazowsza, skutkując podziałem na kilka kantoratów.

Parafia ewangelicka w Wiskitkach

W 1804 roku hrabia Feliks Łubieński zainicjował powstanie parafii ewangelickiej w Wiskitkach, gdzie osiedlili się koloniści zajmujący się sukiennictwem. Już w 1805 roku zobowiązał się do przekazania funduszy na budowę kościoła, co jednak ograniczyło się do ofiarowania parceli z istniejącymi budynkami tzw. „wójtostwa”. Nabożeństwa musiały odbywać się w specjalnie przystosowanym do tego celu budynku, który uległ zniszczeniu w wyniku pożaru w 1823 roku. Z braku funduszy nie można było zbudować kościoła, a sama parafia obejmowała ziemie pomiędzy Mszczonowem, Błoniem, Nieborowem i Sochaczewem.

W 1823 roku parafia została powiększona o Łowicz, gdzie zaczęto organizować działalność jako filiał parafii wiskickiej, obejmujący wsie wokół miasta zamieszkane przez ludność ewangelicką. W latach 1830–1833 powstały na terenie parafii osady Żyrardów oraz Sokule. Z powodu trudności finansowych w Wiskitkach, w 1836 roku utworzono parafię ewangelicko-augsburską w Łowiczu, a Wiskitki stały się jej filiałem, gdzie nabożeństwa odbywały się tylko w co trzecią niedzielę i co drugie święto.

Rozwój fabryczny Żyrardowa przyczynił się do poprawy sytuacji, gdyż w 1840 roku żyło tam 21 rodzin ewangelickich, co stanowiło 85 osób. Czasami proponowano likwidację filiału i utworzenie nowej parafii z siedzibą w Żyrardowie, a w 1854 roku rozpoczęto budowę kościoła ewangelickiego w Wiskitkach, która z powodu problemów finansowych przedłużyła się do 1862 roku. W tym samym czasie, w 1855 roku, przywrócono samodzielną parafię wiskicką.

Powstanie parafii w Żyrardowie

Na przełomie lat 1888-1890 Żyrardów stał się siedzibą dla 1852 ewangelików, co czyniło go największym ośrodkiem luteranizmu w regionie. Związane z wieloma niewygodami podróży do kościoła w Wiskitkach były przyczyną, dla których proboszcz Juliusz Bursche podjął decyzję o rozpoczęciu budowy kościoła w Żyrardowie. Po jego przeniesieniu do parafii w Warszawie budowa została dokończona przez księdza Rudolfa Gustawa Gundlacha, a poświęcenie kościoła Wniebowstąpienia Pańskiego miało miejsce 25 września 1898 roku, dokonane przez superintendent generalnego Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego Karola Gustawa Manitiusa. Kościół zbudowany w stylu neogotyckim, był rezultatem wielu darowizn od właścicieli zakładów, robotników oraz parafian.

W 1897 roku parafia wiskicka miała 6418 wiernych, a jej siedziba została przeniesiona do Żyrardowa rok później. Częstotliwość nabożeństw w Wiskitkach zmniejszyła się do jednego razu miesięcznie, co doprowadziło do zaniedbania świątyni, a w końcu jej zamknięcia. Dom opieki dla sierot i starców przekazano wówczas w ręce zakładów włókienniczych z Żyrardowa. Po rezygnacji na siedzibę parafii w Żyrardowie nastąpił jej dynamiczny rozwój, gdzie odbywały się dwa nabożeństwa w niedziele: główne z Sakramentem Ołtarza oraz popołudniowe dla dzieci, a także nabożeństwa tygodniowe w środy i piątki.

Przez część miesiąca organizowano nabożeństwa w języku polskim raz na miesiąc. W 1901 roku ks. Hugo Wosch został nowym proboszczem Żyrardowa i dokończył budowę sali konfirmacyjnej oraz mieszkań dla pracowników kościelnych.

W wyniku sytuacji międzynarodowej spowodowanej wojną rosyjsko-japońską oraz rewolucją 1905 roku, wielu parafian zmuszonych było do emigracji na Wołyń oraz do Ameryki Północnej. W 1905 roku liczba członków zboru zmniejszyła się do około 4500 osób, a liczba ta utrzymywała się do 1914 roku.

I wojna światowa

Na skutek I wojny światowej, w 1915 roku rozpoczęto deportację ewangelików w głąb Imperium Rosyjskiego, co dotknęło 64 rodziny, w tym również proboszcza Hugo Woscha. Okres wojny doprowadził do opustoszenia parafii, która była obsługiwana przez duszpasterza wojskowego z Warszawy. Po zakończeniu konfliktu w mieście pozostało jedynie 300 ewangelików.

Okres międzywojenny

Po wojnie w 1918 roku parafianie zaczęli wracać, jednak wielu z nich nie przeżyło wywózek, a inni zdecydowali się na emigrację. Wznowiono działalność parafii, a proboszczem został ks. Feliks Teodor Gloeh, który w 1922 roku został zastąpiony przez ks. Otto Wittenberga. Wówczas parafia obejmowała tereny pomiędzy Sochaczewem, Mszczonowem, Milanówkiem oraz Grodziskiem Mazowieckim. Działały filie w Wiskitkach, Grodzisku Mazowieckim, Brwinowie, Józefowie i Karolewie, organizując szkółki niedzielne dla dzieci.

W 1923 roku parafia liczyła 2861 członków, a do wybuchu II wojny światowej ich liczba wzrosła do około 4000.

II wojna światowa

W początkowej fazie II wojny światowej, kościół został przeszukany przez polskie wojsko, podejrzewające, że z wieży kościoła są wydawane sygnały dla wojsk niemieckich. W czasie września 1939 roku władze polskie internowały wielu mężczyzn z parafii, a część z nich zmarła w wyniku nalotów niemieckich w okolicach Garwolina. Po wkroczeniu Niemców sytuacja ta została wykorzystana do celów propagandowych, obwiniając Polaków za te wydarzenia. Proboszcz Otto Wittenberg został aresztowany 16 grudnia 1939 roku i umieszczony w warszawskim więzieniu Pawiak, prawdopodobnie z powodu ujawnienia działalności hitlerowskiej organizacji na plebanii.

W okresie okupacji ludność ewangelicka była zmuszona do podpisania volkslisty, a odmowa skutkowała wysiedleniem. Parafia została uznana za niemiecką i podporządkowana administracji warszawskiej, kiedy to plebania była zajmowana przez ks. Edwarda Romańskiego, który z powodu polskiego pochodzenia nie mógł podejmować działań duszpasterskich. W strefie pożaru 2 lutego 1940 roku parafianie zwrócili się do Kolegium Kościelnego o przywrócenie nabożeństw, stanowiących większość zborowników. Mimo tego, jeszcze w tym samym roku zakazano polskojęzycznych nabożeństw, które zaczęły się odbywać pod inna pretekstem – udzielania Wieczerzy Pańskiej.

Na nabożeństwa niemieckie uczęszczała niewielka liczba parafian, głównie z powodu nieznajomości języka. W obliczu nadejścia frontu wschodniego, w lipcu 1944 roku parafia zakończyła swoją działalność.

Lata powojenne

16 stycznia 1945 roku w wyniku działań wojennych zniszczony został budynek kościoła, a w Żyrardowie mieszkało wówczas zaledwie 120 ewangelików. Kilka tygodni później rozpoczęto rejestrację nowych parafian oraz organizację polskich nabożeństw. Zgromadzenie wielkanocne we współpracy z kościołem ewangelicko-reformowanym przyciągnęło 90 uczestników. Niestety, wielu parafian padło ofiarą fali powojennych samosądów, gdyż ewangelicy byli utożsamiani z Niemcami.

W 1946 roku jako administrator parafii powołano ks. Karola Messerschmidta, który rozpoczął odbudowę życia parafialnego. Wówczas prowadzono dwa nabożeństwa w miesiącu, a liczba członków wzrosła dwukrotnie do 1948 roku. Działalność parafii obejmowała również pomoc dla chorych oraz organizowanie kursów dla analfabetów. Pomimo braku funduszy na generalny remont świątyni w Wiskitkach, 1 sierpnia 1948 roku zatwierdzono wniosek o jej rozbiórkę, która odbyła się później z pozytywnym rezultatem.

Okres Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i po 1990 roku

W październiku 1953 roku nowym administratorem parafii został ks. Otto Krenz, a po nim w 1958 roku ks. Karol Messerschmidt. Sprzedano grunty parafialne w Wiskitkach oraz Nowym Oryszewie, co przyczyniło się do pozyskania funduszy na remonty. W 1967 roku zbór w Żyrardowie liczył 60 członków, jednakże z powodu groźby zawalenia obiektu postanowiono o jego sprzedaży. Propozycje przekształcenia go w dom kultury zostały odrzucone z uwagi na niewłaściwy charakter budynku.

W 1968 roku administratorem został ks. Bogusław Wittenberg, syn poprzedniego proboszcza. Uzgodniono zamianę kościoła z rzymskokatolicką parafią św. Karola Boromeusza, jednak rozważania o przeniesieniu własności kościoła na rzecz Skarbu Państwa, celem zaadoptowania go na archiwum, nie zostały sfinalizowane. W 1974 roku kościół zakupił kościół rzymskokatolicki, a jego ceremonia poświęcenia miała miejsce 27 marca 1976 roku, przeprowadzona przez prymasa Stefana Wyszyńskiego, przy zachowaniu imienia Wniebowstąpienia Pańskiego. Działalność parafii ewangelickiej przeniesiono do budynku zwanego uprzednio salą konfirmacyjną.

W 1977 roku proboszczem został ks. Edward Busse, a od 1986 do 1995 roku jego obowiązki pełnił ks. Jan Hause. Od 1995 do 2010 roku parafia była administrowana przez ks. parafii Wniebowstąpienia Pańskiego w Warszawie, ks. Adama Pilcha, a do 31 maja 2023 – przez biskupa Jana Cieślara. Od 1998 roku, funkcję duszpasterską nad wiernymi z Żyrardowa sprawowała ks. Halina Radacz, a od 8 maja 2023 roku mianowana została proboszczem-administratorem parafii, oficjalnie zajmując to stanowisko 1 czerwca 2023 roku.

Współczesność

Obecnie parafię ewangelicko-augsburską w Żyrardowie prowadzi ks. Halina Radacz, która pełni rolę proboszcza-administratora. W każdą niedzielę odbywają się nabożeństwa w kaplicy, znajdującej się tuż obok historycznego kościoła ewangelickiego.

Poza regularnymi nabożeństwami, w życiu parafii dodatkowo odbywają się różnorodne wydarzenia, takie jak koncerty, prelekcje oraz zajęcia dla najmłodszych. Warto zauważyć, że działalność parafii nie ogranicza się jedynie do sfery religijnej. Organizowane są również akcje charytatywne, które angażują społeczność lokalną oraz wspierają osoby w potrzebie.

Parafia aktywnie uczestniczy w obchodach Tygodnia Modlitw o Jedność Chrześcijan, co podkreśla jej otwartość i zaangażowanie w dialog ekumeniczny.

---

Oceń: Parafia Ewangelicko-Augsburska w Żyrardowie

---