Jerzy Peńsko

---

Życiorys

Jerzy Peńsko swoją edukację zakończył w 1950 roku uzyskując dyplom na Politechnice Warszawskiej w ramach Wydziału Elektrycznego. Finalizował studia w Katedrze Radiologii, którą kierował profesor Cezary Pawłowski. Po zakończeniu nauki, zgodnie z wymaganiami nakazu pracy, przez rok zatrudniony był w Fabryce Aparatów Rentgenowskich. W grudniu 1951 roku, jako stypendysta Ministerstwa Szkół Wyższych i Nauki, wrócił do Katedry Radiologii, by rozpocząć aspiranturę.

W pierwszej połowie 1956 roku, w zespole pod kierunkiem H. Katedry, zaistniała inicjatywa powołania instytucji państwowej odpowiedzialnej za organizację ochrony radiologicznej w Polsce; Jerzy Peńsko był kluczową osobą w realizacji tego ambitnego planu. Pod koniec tego samego roku odbył trzymiesięczny staż naukowy w Instytucie Metrologii w Leningradzie, gdzie zdobywał wiedzę na temat konstrukcji oraz wzorcowania przyrządów dozymetrycznych, a wolny czas spędzał na podziwianiu zbiorów Ermitażu.

Po powrocie do kraju, wraz z Ryszardem Szepke, Tadeuszem Musiałowiczem, Adamem Kuchcińskim oraz Jerzym Sokołowskim podjęli się tworzenia nowego ośrodka badawczego – Centralnego Laboratorium Ochrony Radiologicznej (CLOR). Formalne powołanie tego laboratorium miało miejsce 13 lipca 1957 roku, a Jerzy Peńsko objął stanowisko pierwszego dyrektora.

W krótkim czasie po założeniu CLOR, zainicjowane zostały działania mające na celu utworzenie ewidencji użytkowników źródeł promieniotwórczych w Polsce. W ramach tych działań stworzono system centralnej ewidencji i kontroli indywidualnych dawek promieniowania, a także wprowadzono dział zajmujący się wzorcowaniem aparatury dozymetrycznej i szkoleniem pracowników. Za współpracy z Inspekcją Pracy i Inspekcją Sanitarno-Epidemiologiczną uruchomiono plan regularnych kontroli użytkowników źródeł promieniotwórczych. Prowadzono również prace nad opracowaniem systemu monitorowania zanieczyszczenia atmosfery radioaktywnymi pyłami powstałymi wskutek próbnych wybuchów bomb jądrowych, co okazało się szczególnie użyteczne podczas kryzysu po awarii elektrowni jądrowej w Czarnobylu.

W listopadzie 1958 roku przy powołanej Radzie Naukowo-Technicznej CLOR, Jerzy Peńsko przyjął funkcję jej przewodniczącego, którą piastował w latach 1958-1960. Od 1961 roku kierował powołaną wówczas Samodzielną Pracownią Pomiarów Tła Naturalnego, w której realizowano pomiary tła promieniowania gamma oraz stężeń radonu w powietrzu atmosferycznym, glebowym oraz w budynkach mieszkalnych.

Stopień doktora habilitowanego z zakresu fizyki uzyskał 1 stycznia 1974 roku w Instytucie Badań Jądrowych (obecnie Instytut Problemów Jądrowych im. Andrzeja Sołtana, Świerk), na podstawie pracy na temat pola ziemskiego tła promieniowania gamma i metod badań. W 1993 roku otrzymał tytuł profesora w dziedzinie nauk biologicznych. Od tego czasu prowadził intensywne badania, nawiązując międzynarodowe kontakty, a w 1970 roku uczestniczył w II Kongresie International Radiation Protection Association (IRPA), stowarzyszenia utworzonego w 1965 roku w Brighton w Anglii, podczas którego powołano Sekcję Ochrony przed Promieniowaniem.

Jego zaangażowanie w rozwój fizyki medycznej w Polsce doprowadziło do współtworzenia Polskiego Towarzystwa Fizyki Medycznej. Zebranie założycielskie PTFE miało miejsce 5 lutego 1965 roku, a pierwsze władze powołano 30 września 1965 roku. W tym samym roku, podczas I Zjazdu Międzynarodowej Organizacji Fizyki Medycznej (IOMP) w Harrogate, PTFM zostało przyjęte do tej organizacji.

W latach 1968–1969 Jerzy Peńsko pełnił funkcję Sekretarza Generalnego PTFM, a następnie w latach 1971–1981 oraz 1987–1989 był przewodniczącym Rady Redakcyjnej czasopisma Polish Journal of Medical Physics and Engineering.

Jerzy Peńsko spoczywa na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

Publikacje

Jerzy Peńsko jest autorem wielu znaczących publikacji związanych z ochroną radiologiczną oraz badaniami promieniowania. Poniżej zamieszczamy przegląd wybranych prac, które dotykają szerokiego zakresu tematów związanych z radiacją, kontrolą środowiska oraz metodami pomiarowymi.

• 1954: „Lampowy dawkomierz promieni X”. Elektryka, Nr 5, 107-114. Wydawca: Zeszyty Naukowe Politechniki Warszawskiej, PWN Warszawa,
• 1958: „Problemy ochrony radiologicznej za granicą i w Polsce”. Nukleonika, 3, 417-427. PWN Warszawa,
• 1960: „Semiconductor detection system for Rn-222 determination in atmospheric air”. W: „Colloque d’Electronique Nucleaire et Radioprotection”, tom 4. Societe Francaise de Radioprotection, Toulouse, Francja (współautorstwo z Małgorzatą Wochna),
• „Działalność inspekcyjna Centralnego Laboratorium Ochrony Radiologicznej w pracowniach izotopowych w latach 1958 i 1959”. Raport CLOR-4, Warszawa (współautorstwo ze Stefanem Dyzińskim, Tadeuszem Musiałowiczem),
• „Personnel Film Monitoring Service in Poland During the Year 1959”. Raport CLOR-3, Warszawa (współautorstwo z Tadeuszem Musiałowiczem, J. Wysopolskim),
• 1961: „Practical method of radioactive air contamination determination in the self-luminous items establishments”. Nucleonika, 6, 787-800. PWN Warszawa (współautorstwo z Ryszardem Szepke i Tadeuszem Wardaszko),
• „Ochrona radiologiczna w medycynie”. Ośrodek Informacji o Energii Jądrowej OIoEJ, Warszawa,
• 1963: „Radioaktywność gamma niektórych materiałów powszechnie stosowanych w budownictwie mieszkaniowym i laboratoryjnym”. Informacja o Materiałach Budowlanych, 3, 205-213. OITiE przy Komitecie Budownictwa, Urbanistyki i Architektury PAN, Warszawa (współautorstwo z Marią Bysiek),
• „The Gamma Radioactivity of Building Materials for the Constructions of Low Background Laboratories”. Report CLOR-20, Centralne Laboratorium Ochrony Radiologicznej (współautorstwo z Marią Bysiek, Stefanem Duczyńskim),
• 1964: „Niektóre problemy związane z ochroną przed promieniowaniem w lekarskich pracowniach diagnostycznych i terapeutycznych”. Ochrona Pracy, 19, Nr 4(198), 7-12. Naczelna Organizacja Techniczna, Warszawa,
• „Stan ochrony przed promieniowaniem w latach 1958–1962”. Postępy Techniki Jądrowej, Dodatek 10(151), Ośrodek Informacji o Energii Jądrowej, Warszawa,
• 1966: „Z prac Centralnego Laboratorium Ochrony Radiologicznej”. Wyd.: „Energia Jądrowa w Polsce w latach 1961-1963”, 37-41. PWN Warszawa,
• „Stan ochrony przed promieniowaniem w pracowniach izotopowych”. Wyd.: „Energia Jądrowa w Polsce w latach 1961-1963”, 325-334. PWN Warszawa,
• „Gamma-ray background dose rates in Poland: surveys made with scintillating spectrometer”. Eotvos Roland Physical Society, 2, 47-52, Budapeszt, Węgry,
• „Studies of gamma-background radiation at a particular place in Warsaw during the years 1962-1965”. Eotvos Roland Physical Society, 2, 53-57, Budapeszt, Węgry,
• 1967: „Dosimetry of environmental gamma-radiation in Poland by means of gamma-ray spectra in the field”. Nukleonika, 12, 965-975. PWN Warszawa,
• „Sodium iodide scintillation counter for accurate measurements of gamma-ray background”. W: „Solid State and Chemical Radiation Dosimetry in Medicine and Biology”, IAEA Proceedings Series, STI/PUB/138, 421-434, Wiedeń, Austria,
• „Absolute Method of the Gamma-ray Background Determination by Means of NaJ/(Tl) Scintillation Counter”. Nukleonika, 12, 319-331. PWN Warszawa,
• „Variation of the gamma-ray background dose-rate and atmospheric radon concentration in Warsaw”. Atompraxis, 13, 310-312, G. Braun Publisher, Karlsruhe, Republika Federalna Niemiec,
• „Unusually radioactive fossil bones from Mongolia”. Nature, 161-163 (współautorstwo z Zbigniewem Jaworowskim),
• 1969: „Problematyka lokalnych wypadków radiacyjnych”. Postępy Techniki Jądrowej, 14, 1327-1334. OIoEJ Warszawa,
• „Pomiary promieniowania jonizującego w niektórych budynkach mieszkalnych w Polsce”. Nukleonika, 14, 415-424. PWN Warszawa (współautorstwo z Kaliną Mamont, Tadeuszem Wardaszko),
• „Problematyka lokalnych wypadków radiacyjnych”. Postępy Techniki Jądrowej, 14, 1327-1334. OIoEJ Warszawa,
• 1970: „Metody kontroli ziemskiego tła promieniowania gamma stosowane w Centralnym Laboratorium Ochrony Radiologicznej”. Acta Geophysica Polonica, 18, nr 2, 243-252. PWN Warszawa (współautorstwo z Janem Jagielakiem),
• 1971: „Pomiary tła promieniowania gamma na terenie Polski lotniczym radiometrem scyntylacyjnym”. Raport CLOR-87, Centralne Laboratorium Ochrony Radiologicznej, Warszawa (współautorstwo z Małgorzatą Biernacką, Bogdanem Gwiazdowskim, Elżbietą Niedziółką, Kaliną Mamont-Cieśla),
• „Badania tła promieniowania gamma w Kotlinie Kowarskiej”. Nukleonika, 16, 293-300 (współautorstwo z Janem Jagielakiem, Małgorzatą Biernacką, Alfredem Żakiem),
• „Combined environmental radioactivity measurements for rapid estimation of the gamma radiation field”. W: „Rapid Methods for Measuring Radioactivity in the Environment”, IAEA Proceedings Series, STI/PUB/289, 443-458. Wiedeń, Austria (współautorstwo z Bogdanem Gwiazdowskim, Janem Jagielakiem, Małgorzatą Biernacką, Kaliną Mamont),
• 1972: „Automatyczne metody ciągłej kontroli mocy dawki ekspozycyjnej ziemskiego tła promieniowania gamma”. Raport CLOR-92/D, Centralne Laboratorium Ochrony Radiologicznej, Warszawa (współautorstwo z Janem Jagielakiem, Bogdanem Gwiazdowskim, Alfredem Żakiem),
• 1974: „The natural background radiation around nuclear installation: the preoperational analysis of dose to the neighbouring population”. W: „Environmental Surveillance Around Nuclear Installations”, IAEA Proceedings Series, STI/PUB/393, Vol. 1, 121-130. Wiedeń, Austria,
• „Environmental gamma radiation measurements in nuclear power station sitings studies in Poland”. W: „Environmental Surveillance Around Nuclear Installations”, IAEA Proceedings Series, STI/PUB/353, Vol. 1, 89-105, Wiedeń, Austria (współautorstwo z Bogdanem Gwiazdowskim, Janem Jagielakiem, Małgorzatą Biernacką, Kaliną Mamont-Cieśla),
• 1975: „Ocena ryzyka narażania ludności na promieniowanie jonizujące wewnątrz budynków mieszkalnych”. Monografia Nr IA18/75 CINTE, Ośrodek Informacji Centralnej, Warszawa,
• „Problemy ochrony ludności i środowiska w otoczeniu elektrowni jądrowych”. Monografia Nr WIT3/75 CINTiE, Ośrodek Informacji Centralnej, Warszawa,
• 1976: „Ocena ryzyka związanego z narażeniem populacji w Polsce na naturalne promieniowanie jonizujące wewnątrz budynków mieszkalnych”. Postępy Fizyki Medycznej, 2, 73-86. PZWL Warszawa,
• „Pomiary elektryczności atmosferycznej i elementów meteorologicznych na terenie Obserwatorium Geofizycznego w Świdrze”. Przegląd Geofizyczny, Rocznik XXI (XXIX), Zeszyt 4, 281-286. PWN Warszawa (współautorstwo z Stanisławem Michnowskim, Stanisławem Warzechą, Bogdanem Gwiazdowskim),
• „Naturalna radioaktywność popiołów lotnych i żużli”. Energetyka, 30, 406-410. NOT Warszawa (współautorstwo z Zofią Stpiczyńską),
• 1977: „Pole ziemskiego tła promieniowania gamma i metody jego badań”. Monografia, 144 stron, PWN Warszawa,
• „The method and preliminary results of measurements of the natural radioactivity in power station fly-ash and slags”. Nukleonika, 22, 459-472. PWN Warszawa (współautorstwo z Zofią Stpiczyńską),
• 1978: „Poziomy promieniowania jonizującego w ekologicznych warunkach budynków mieszkalnych i propozycje ich unormowania w Polsce”. Postępy Fizyki Medycznej, 13, 37-52. PZWL Warszawa,
• „Emanating power of Rn-222 measured in building materials”. W: „Natural Radiation Environment III”, Vol. 2, 1407-1414. CONF-780422 Tech. Inf. Cen./US Department of Energy USA (współautorstwo z Zofią Stpiczyńską),
• „Lokalizacja elektrowni jądrowych oraz ochrona ludności i naturalnego środowiska”. Człowiek i Środowisko, 2, 87-106, ISSN 0137-3617. Instytut Badawczy Rozwoju Środowiska, Warszawa,
• 1979: „Air-borne J-131 concentration in the atmosphere on site of the Nuclear Research Center at Świerk in the period 1975-1977”. Nukleonika, 29, 667-675. PWN Warszawa (współautorstwo z Andrzejem Kostyrko),
• 1980: „Assessment of biological effects resulting from large scale applications of coal power plant wastes in building technology in Poland”. W: „Radiation Protection – A Systematic Approach to Safety”, Proceedings of the 5th Congress of IRPA, Vol. 2, 821-824, Jerozolima. Pergamon Press (współautorstwo z Janem Geislerem),
• 1982: „Radon in Wohnraeumen”. W: „Luftqualitaet in Innenraeumen” – Schriftenreihe des Verein fuer Wasser-, Boden- und Lufthygiene 53, 155-165. Gustav Fisher Verlag, Stuttgart-New York (współautorstwo z Herbertem Schmierem, Andreasem Wicke),
• „Some considerations on the permissible concentrations of natural radionuclides in building materials based on the ICRP Publication 26”. W: „Comparison of risk resulting from major human activities”, Congress Annual 1982 Society Francaise de Radioprotection, 18-22 października 1982, Awinion, Francja (współautorstwo z Herbertem Schmierem, Andreasem Wicke),
• 1983: „Activated carbon bed used for integrating measurements of Rn concentration in air”. ISH-Heft 33, ISSN 0721-4634. Inst. für Strahlenhygiene d. Bundesgesundheitsamtes, Neuherberg-Berlin,
• 1984: „Radon Konzentration und Exposition durch Radon-Folgeprodukte in Nichturangruben in der Europäischen Gemeinschaft und einfluss Groessen”. ISH-Heft 43, ISSN 0175-4254. Institut fuer Strahlenhygiene des BGA, Neuherberg-Berlin (współautorstwo z Reinerem Kompą, Herbertem Schmierem),
• „Pierwiastki transuranowe w środowisku człowieka”. Państwowe Wydawnictwo Naukowe (współautorstwo z Leszkiem Łabędzkim),
• 1986: „Einsatz von passiven und aktiven Messverfahren zur Quantifizierung von Radonquellen und Radonverhalten in schweizerischen Wohnhäusern: erste Messergebnisse”. EIR-Bericht Nr 611, wyd. Eidgenössisches Institut für Reaktorforschung, Wuerenlingen, Szwajcaria (współautorstwo z Wernerem Burkartem),
• 1988: „Measurements techniques for estimation of Rn-222 concentration and Rn-222 exhalation rate indoors and outdoors using an activated carbon bed”. Postępy Fizyki Medycznej, 23, 271-284, PL ISSN 0137-8465, PZWL Warszawa (współautorstwo z Andreasem Wicke),
• „Application of passive and active methods parallel to the measurements of local climatic parameters for the assessment of Rn-222 behaviour in Swiss dwellings”. Postępy Fizyki Medycznej, 23, 271-284, PL ISSN 0137-8465, PZWL Warszawa,
• 1995: „Analiza porównawcza dwóch metod dyfuzyjnych pomiaru radonu Rn-222 w powietrzu z wykorzystaniem spektrometru promieniowania gamma i metody ciekłej scyntylacji”. Roczniki Państwowego Zakładu Higieny PZH XLVI Nr 1, 71-80, Warszawa (współautorstwo z Bogdanem Gorzkowskim, Krzysztofem Pachockim, Tadeuszem Majle i Zdzisławem Rożyckim),
• 1996: „Pomiary stężenia radonu Rn-222 w wodzie z ujęć głębinowych na terenie Warszawy”. Roczniki Państwowego Zakładu Higieny PZH 47, Nr 3, 285-293, Warszawa (współautorstwo z Bogdanem Gorzkowskim, Tadeuszem Majle, Zdzisławem Różyckim, Ireną Porębą),
• 1997: „Rad w środowisku wodnym”. Postępy Techniki Jądrowej, Vol. 40, Z. 1, ISSN 0551-6846, 14-29, Państwowa Agencja Atomistyki, Warszawa,
• 1998: „Terapia radonowa – inhalatorium radonowe w Kowarach”. Roczniki Państwowego Zakładu Higieny PZH 49, Nr 2, 189-198, Warszawa (współautorstwo z Krzysztofem Pachockim, Zdzisławem Różyckim, Tadeuszem Majle, Bogdanem Gorzkowskim, Elżbietą Wilejczyk),
• 2009: „Brief outline of the long history of collaboration between the Central Laboratory for Radiological Protection and the Atmospheric Electricity Laboratory of the Institute of Geophysics”. Monographic Volume D-73 (412), 15-21, Publs. Inst. Geophys., Polish Academy of Sciences.

Publikacje te pokazują niezwykłą różnorodność badań, które Jerzy Peńsko przeprowadził w ciągu swojej kariery, przyczyniając się do rozwoju wiedzy z dziedziny ochrony radiologicznej oraz nauk pokrewnych.

---

Oceń: Jerzy Peńsko

---